آشنایی با تاریخچه هفت هزار ساله زبان ترکی در آذربایجان

تاریخ زبان ترکی در آذربایجان

یکی از ارزشمندترین دارایی های مردم هر شهر و کشور زبانی است که به آن زبان مادری می گویند. زبان در واقع مجموعه ای از نشانه های قراردادی است که در امتداد یک بعد برای انتقال پیام از آن استفاده می شود. زبان‌ها در گروه‌هایی به نام خانواده زبانی طبقه‌بندی می‌شوند. هر کشوری برای خودش دارای یک زبان خاص است، که به طور دقیق تر در هر شهری این زبان های و گویش های رنگ و بوی قومیتی می گیرد و با توجه به تاریخچه ای که اقوام آن منطقه داشته اند زبان ها کلاسه بندی می شوند؛ ما در این مقاله از مجله ی گردشگری الی گشت قصد داریم تا درباره یکی از زبان قدیمی کشورمان که تاریخچه ای هفت هزار ساله دارد، صحبت کنیم که آن زبان ترکی آذربایجانی است. در ادامه همراه ما باشید تا بیشتر با زبان ترکی در آذربایجان آشنا شوید.

قبل از این که بخواهیم مقاله زبان ترکی در آذربایجان را شروع کنیم باید بگوییم که منظور ما از «آذربایجان» در مطلب استان های اردبیل و آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی و استان زنجان است. با توجه به تعبیری که از «زبان آذربایجان» و یا تنها «زبان آذربایجانی» که مثلا در جمهوری آذربایجان جا افتاده و بمعنی «ترکی آذربایجان» بکار می رود، اصولا تعبیر درستی نیست چرا فقط یک زبان آذربایجان وجود ندارد. چندین زبان در آذربایجان هست که همه شان هم خودی و بومی این سرزمین هستند.

برای این که بتوانیم درباره زبان ترکی در آذربایجان صحبت کنیم، باید ابتدا به تاریخ اقوام و حکومت هایی که در این شهر بوده نیز بپردازیم و بعد از آن در مورد ملت هایی که در این شهر زندگی می کرده اند صحبت کنیم. برای اینکه بتوانیم در این بار صحبت کنیم باید بگوییم ملت هایی که در گذشته در این شهر زندگی می کردند عبارت بودند از سومئرها، ایلامی ها، هوری ‌ها، آراتتاها، کاسسی‌ها، قوتتی ‌ها، لولوبی ‌ها، اورارتوها، ایشغوزها (ایسکیت ‌ها)، مانناها، گیلزان ‌ها، کاسپی ‌ها و … اشاره کرد، که زبان تمامی آنها التصاقی و جز خانواده زبان های ترکی بوده است. از میان این اقوام سومئری ها، ایلامی ها و هوری‌ ها اقوامی بودند که اولین تمدن ها و مدنیّت ها را روی زمین بنا نهادند.

مطابق با آنچه که تاریخ نویستان در کتب تاریخی ارزشمند دنیا نوشته اند، به صراحت می توان گفت که از حدود ۷ هزار سال پیش این زبان جایگاه ویژه ای در تمدن این مرز و بوم داشته اشت. در این مورد نیز چندی پیش هیاتی از باستان شناسان آمریکایی و ایرانی در تپه های حسنلو به کفش های ارزشمندی دست پیدا کردند که پس از تحقیقات گسترده بر روی آن متوجه شدند که انجام دادند متوجه شدند قدمت آن ها به ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد و چهاردهمین دوره مربوط به ۱۳۰۰ سال قبل از میلاد تا ۸۰۰ سال قبل از میلاد می باشد. این سال نیز به اولین دوره که مربوط به دوره هوریها و آخرین دوره مربوط به مانناها می رسد نیز می باشد.

زبان مردم آذربایجان قبلاً ترکی نبود؟

حالا ممکن است برای عده ای سوال پیش بیاید که آیا زبان مردم آذبایجان تاکنون تغییری نکرده است؟ جواب این سوال بسیار ساده است چرا هیچ زبانی نبوده است در دنیا که در طول سالیای سال در آن تغییراتی به وجود ندارد. و کسانی که اصرار دارند که از ابتدا تاکنون زبان ترکی تغییری نداشته از روی تعصب‌های سیاسی و قومی است و جدی نیست. قبل از اسلام و بخصوص قبل از سلجوقیان زبان اکثر مردم آذربایجان لهجه ‌های محلی و شفاهی ایرانی شمال غربی بود. اما زبان آذربایجان دو هزار سال قبل از آن هم تغییر یافته، ایرانی شده بود، در دنیا تقریباً زبان هیچ قومی ثابت نمانده است. می‌ توان در مورد تاریخ و طول مدت تغییر زبان آذربایجان و آناتولی بحث نمود اما اینکه زبان این منطقه ابتدا ترکی نبوده و زمانی به ترکی تبدیل شده است، هیچ گونه سند معتبری برای اثبات آن وجود دارد و به طور کلی نظریه ای باطل است.

اغلب مورخان و زبان شناسان غربی و همینطور دانشمندان ترکیه اعتقاد دارند که زبان آناتولی قبل از آمدن قبایل ترکی زبان در قرن یازدهم به آناتولی یعنی بیزانس و یا روم شرقی، عبارت از یونانی، آسوری، ارمنی و زبان‌های ایرانی بود. از قرن یازدهم به بعد در اثر «غزوات»، حملات، اسکان و بخصوص حکمرانی قبایل ترکی زبان که کوچشان به آناتولی تا قرن پانزدهم و شانزدهم طول کشید، هم زبان و هم دین اکثریت مردم آناتولی تغییر یافت؛ دین اکثریت با گذشت زمان اسلام و زبان آن ها به ترکی تغییر یافت، اگر چه باقیمانده زبان‌ ها و ادیان سابق این سرزمین هنوز هم کم و بیش وجود دارند.

به همین ترتیب زبان اکثریت مردم آذربایجان نیز که قبلاً  آذری، تاتی، تالشی یعنی لهجه‌های محلی فارسی میانه یعنی پهلوی غربی و یا زبان های دیگر بود، بعد از آمدن ترک‌ ها به این منطقه تبدیل به ترکی شده است. همانند مورد آناتولی، درباره آذربایجان نیز نظر اغلب دانشمندان غربی و خود ترکیه این است که قبل از قرن یازدهم هم بخصوص در شمال ارس عناصر ترکی مانند قبایل خزر از روسیه کنونی به این منطقه نفوذ کرده‌اند. اما تغییر اصلی زبان اکثر مردم آذربایجان بعد از قرن یازدهم یعنی همزمان با کوچ و حکمرانی سلجوقیان و تقریباً همزمان با تغییر دین و زبان آناتولی و اتفاقاً بدست بخش هایی از همان قبایل ترکمن-ترک بوده است که بالاخره در ایران سلسله صفوی و در ترکیه کنونی سلسله عثمانی را بر سر کار آورده‌اند.

آیا زبان مردم آذربایجان عوض شده است؟

زبان مردم آذربایجان در طول تاریخ ۲ بار تغییر کرد، یک بار زمانی که برای اولین بار حدود ۳۰۰۰ تا ۳۵۰۰ سال پیش زمانی که مادهای ایرانی زبان از سمت شمال به فلات ایران کنونی آمدند و زبان بومیان پیشا ایرانی ماد و از جمله آذربایجان را مادی و ایرانی کردند. تا آن وقت آذربایجان ایرانی زبان نبود. قبایل بومی آذربایجان زبان‌ های گوناگونی مانند لولّوبی و گوتی داشتند که همگی از بین رفت. آثاری از آن زبان‌ ها نمانده و دقیقاً معلوم هم نیست این زبان‌ها چه واژگانی داشتند و ساختار دستوری شان چگونه بود. اما بار دومی که مجدد زبان مردم آذربایجان تغییر کرد زمانی بود که سلسله ی ساسانیان توسط اعراب سقوط کرد و در حملات، کوچ، اقامت و حکومت قبایل ترکی زبان به ایران و روم شرقی یعنی ترکیه امروز در عرض چند قرن از پهلوی به ترکی نیز تغییر یافت.

آذربایجان و ترکیه کی و چگونه ترکی زبان شدند؟

با توجه به شواهدی که در کتب تاریخ وجود دارد، تا آخر حکئمت ساسانیان یعنی حدود ۱۴۰۰ سال پیش آذربایجانی ها مانند دیگر مرزبانی های آن امپراتوری ها مجموعه ایرانی بودند. آذربایجان ایران، جمهوری آذربایجان و روم شرقی یعنی بیزانس که همان ترکیه کنونی باشد ترکی زبان نبودند. بعد از سلجوقیان و کوچ‌های مستمر و چند صد ساله قبایل ترک از آسیای میانه و خراسان به ایران و ترکیه کنونی هم ترکیه ترک زبان شد، هم آذربایجان ایران و هم بخش شرقی قفقاز که امروزه جمهوری آذربایجان است. طبیعتاً بخصوص در حاشیه ‌های همجوار با ملت‌ها و اقوام دیگر زبان ‌های دیگر مانند آسوری و ارمنی در غرب و عربی در جنوب و ترکی در خوارزم و حتی سُغد بودباید توجه داشته باشید که این زبان ها مربوط به بخش عمده ای از مردم ایران نبوده است.

آیا مغول‌ها زبان ترکی را به ایران آوردند؟

عده ای هستند که می گویند زبان ترکی را مغول ها به ایران آورده اند که این ادعایی کاملا بی اساس است و ایلخانان مغول بودند و ترک نبودند؛ زبان مغولی در آسیای مرکزی یکی از همسایه های زبان ترکی بوده اما این دو زبان کاملا از هم متفاوت هستند. کوچ قبایل ترکی زبان به ایران و آسیای صغیر حوالی سال ۱۰۰۰ میلادی شروع شد، شروع حملات مغول تقریباً ۲۰۰ سال بعد در سال ۱۲۰۶ (تا ۱۳۲۴) بود. یعنی وقتی مغول ‌ها به ایران و آناتولی و بین ‌النهرین آمدند، زبان ترکی ۲۰۰-۳۰۰ سال بود که در این منطقه ریشه انداخته بود. کوچ و مقیم شدن ترک ها بیش از ۵۰۰ سال طول کشید و زمانی که مغول های حمله کردند تعدادشان بسیار کمتر از ترک ها بود از همین زبان آن ها مغولی نشد و مغولی ها نتوانستند زبانشان را به ترک های آذربایجانی القا کنند.

سخن پایانی

موردی که پایان مقاله زبان ترکی در آذربایجان درباره آن صحبت کنیم، این است که وقتی از زبان های ایران صحبت می کنیم منظورمان تنها زبان فارسی که امروز در اغلب ایران صحبت می شود نیست، چرا که این گونه از زبان از مان هخامنشیان به بعد بتدریج رایج شد و با تلفیق شدن در دیگر لهجه های محلی مانند مادی و بعدا اشکانی تبدیل به یک زبان استاندارد و مشترک ایرانی شده که اغلب مردم از آن برای صحبت کردن و نوشتن استفاده کردند. تعبیر «زبان‌های ایرانی» شامل همه گونه‌های منطقه‌ای و محلی ایرانی می‌شود، مانند فارسی مشترک ساسانی که ازنظر تاریخی در مرحله «فارسی میانه» بود و به آن «زبان پهلوی» می‌گفتند، و یا سُغدی و بلخی و یا پامیری و بعدها پشتو در شرق، و یا لهجه‌های غربی و شمال غربی که بعداً حتی بصورت گیلکی و آذری و تاتی و کردی و لری و بلوچی در آمدند.