قدرت سایبری؛ ماهیت، ابعاد، مؤلفه ها و شاخص های جهانی
مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی گزارش قدرت سایبری؛ ماهیت، ابعاد، مؤلفه ها و شاخص های جهانی را منتشر کرد.
به گزارش روابط عمومی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات حکمرانی این مرکز در گزارش «قدرت سایبری؛ ماهیت، ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های جهانی» آورده که «قدرت» از بنیادی‌ترین مفاهیم در اندیشه سیاسی از دوران باستان تا عصر مدرن است.
در ادامه این گزارش بیان شده که فیلسوفان زیادی از افلاطون تا متفکران پست‌مدرن، با توجه به ساختار و زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به تبیین مفهوم «قدرت» پرداخته‌اند.
در بخش دیگری از این گزارش آمده که در عصر حاضر، ظهور فضای سایبری و فناوری‌های دیجیتال، معماری جدیدی از قدرت را شکل داده که تحت عنوان «قدرت سایبری» شناخته می‌شود. این نوع قدرت، ترکیبی از عناصر نرم و سخت قدرت ملی است و به‌عنوان مهم‌ترین منابع قدرت در قرن بیست‌ویکم، نقشی تعیین‌کننده در معادلات جهانی ایفا می‌کند.
در این گزارش تاکید شده که قدرت سایبری نه‌تنها ابزارهای سنتی قدرت مانند دیپلماسی و نظامی‌گری را بازتعریف کرده، بلکه با ایجاد فرصت‌های جدید در حوزه‌های اطلاعاتی، اقتصادی و فرهنگی، امکان نقش‌آفرینی کشورهای جهان را گسترش داده است.
در ادامه توضیح داده شده که هدف این نوشتار، تعمیق شناخت از ماهیت، ابعاد و ظرفیت‌های قدرت سایبری است تا با درک روشن‌تر از فرصت‌ها و چالش‌های آن، زمینه‌ای برای خط‌گذاری و برنامه‌ریزی ملی فراهم شود. این الگو به کشورها، به‌ویژه کشور ما، کمک می‌کند تا با بهره‌گیری از قدرت سایبری، امنیت ملی و جایگاه بین‌المللی خود را تقویت کنند.
در بخش یافته های کلیدی ماهیت و ویژگی‌های قدرت سایبری تشریح شده و آمده که قدرت سایبری، توانایی استفاده از فضای سایبری برای ایجاد برتری و تأثیرگذاری بر محیط‌های عملیاتی (زمین، دریا، هوا و فضا) و ابزارهای قدرت (دیپلماسی، اطلاعات، نظامی و اقتصاد) است. این قدرت، به‌دلیل پراکندگی، هزینه کم ورود، ناشناس ماندن کنشگران و امکان تأثیرگذاری هم‌زمان در حوزه‌های مختلف، از قدرت سنتی متمایز است. جوزف نای قدرت سایبری را به دو دسته منابع (زیرساخت‌ها، شبکه‌ها، نرم‌افزارها و مهارت‌های انسانی) و رفتار (دستیابی به نتایج دلخواه از طریق منابع اطلاعاتی) تقسیم می‌کند. این قدرت می‌تواند به‌صورت سخت (مانند حملات سایبری) یا نرم (مانند دیپلماسی عمومی) اعمال شود.
در ادامه به ابعاد و لایه‌های قدرت سایبری اشاره شده که قدرت سایبری در دو بعد سخت (مانند تخریب زیرساخت‌ها) و نرم (مانند ترغیب و تنظیم دستور کار) عمل می‌کند. این قدرت در چهار لایه زیرساختی (سخت‌افزار و شبکه‌ها)، فیزیکی (دستگاه‌های کاربر مانند رایانه‌ها)، ساختاری (پروتکل‌ها و نرم‌افزارها) و معنایی (محتوا و تعاملات انسانی) سازمان‌دهی می‌شود. این لایه‌ها، از اجزای فیزیکی تا محتوای اطلاعاتی و تعاملات اجتماعی را در‌بر‌می‌گیرد و امکان تحلیل جامع قدرت سایبری را فراهم می‌کند. لایه معنایی، با تأثیر بر فرهنگ و افکار عمومی، نقش کلیدی در دیپلماسی سایبری دارد.
بازیگران و اهرم‌های قدرت سایبری دیگر سرفصل این بخش است. بازیگران قدرت سایبری شامل دولت‌ها، شرکت‌های چندملیتی، گروه‌های هکری، سازمان‌های تروریستی و افراد هستند. ویژگی‌هایی مانند کم‌رنگ شدن محدودیت‌های جغرافیایی، هزینه کم فناوری و امکان ناشناس ماندن، تعداد و تنوع بازیگران را افزایش داده است. اهرم‌های اصلی قدرت سایبری شامل اقتصاد پیشرفته فناوری‌محور، همکاری دولت و بخش خصوصی، آژانس‌های اطلاعاتی خلاق و ارائه روایت جذاب از فضای سایبری است. آدام سگال تأکید می‌کند که اقتصادهای بزرگ با زیرساخت‌های پیشرفته، مانند آمریکا، برتری نسبی دارند، اما پیچیدگی فناوری نیز آسیب‌پذیری‌هایی ایجاد می‌کند.
در ادامه به اهمیت استراتژیک و شاخص‌های جهانی پرداخته شده و آمده که قدرت سایبری با تقویت حوزه‌های سنتی قدرت (اقتصادی، نظامی، دیپلماتیک و اطلاعاتی)، نقش کلیدی در امنیت ملی و رقابت جهانی ایفا می‌کند. این قدرت امکان نظارت بر اطلاعات، مدیریت افکار عمومی، جاسوسی سایبری و تخریب زیرساخت‌های دشمن را فراهم می‌سازد. شاخص‌های جهانی، مانند گزارش مرکز بلفر (۲۰۲۲)، شامل هشت هدف است: نظارت داخلی، دفاع سایبری، کنترل اطلاعات، جاسوسی خارجی، توسعه فناوری، تخریب زیرساخت دشمن، تعیین هنجارهای بین‌المللی و انباشت ثروت سایبری. ایران در این رتبه‌بندی در جایگاه دهم قرار دارد، اما به شاخص‌های بومی با تأکید بر وجوه فرهنگی و اخلاقی احساس نیاز می‌شود.
در تشریح چالش‌ها و فرصت‌ها هم گفته شده که قدرت سایبری فرصت‌هایی مانند کاهش هزینه‌های اعمال قدرت، افزایش نفوذ جهانی و توسعه اقتصادی را فراهم می‌کند، اما چالش‌هایی مانند جرائم سایبری، حملات زیرساختی و سلطه قدرت‌های بزرگ را نیز به همراه دارد. برای ایران، بهره‌گیری از این فرصت‌ها به توسعه زیرساخت‌های بومی، کاهش وابستگی به فناوری‌های خارجی و تقویت همکاری‌های بین‌المللی نیاز است.
تدوین استراتژی ملی قدرت سایبری یکی از پیشنهادات این گزارش است. براین اساس پیشنهاد می‌شود استراتژی ملی با تمرکز بر توسعه زیرساخت‌های بومی، تقویت توان تهاجمی و دفاعی و آموزش نیروی انسانی متخصص تدوین شود که هم‌راستا با اهداف کلان کشور باشد.
در توضیح دیگر پیشنهاد این گزارش با عنوان تقویت دیپلماسی سایبری بیان شده که از نکات برجسته توسعه سایبری، توجه به سایبر دیپلماسی به‌عنوان ابزاری برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی و روابط بین‌المللی است. لذا پیشنهاد می‌شود با مشارکت فعال در مجامع بین‌المللی و امضای پیمان‌های سایبری، ایران در تعیین هنجارهای جهانی نقش‌آفرینی کند و از رویکرد عادلانه و اخلاق‌مدار حمایت نماید.
حمایت از بخش خصوصی و کاهش وابستگی خارجی و ارتقای سواد سایبری عمومی هم از دیگر پیشنهادات گزارش مرکز پژوهش ها است. با توجه به نقش لایه معنایی و تأثیر آن بر افکار عمومی، پیشنهاد می‌شود برنامه‌های آموزشی همگانی برای افزایش آگاهی عمومی از تهدیدهای سایبری و تقویت فرهنگ امنیت سایبری در مدارس و رسانه‌ها اجرا شود.
در ادامه بخش پیشنهاد به طراحی شاخص‌های بومی قدرت سایبری تاکید شده و آمده که با توجه به کاستی‌های شاخص‌های جهانی مانند گزارش بلفر و نیاز به وجوه فرهنگی، پیشنهاد می‌شود شاخص‌های بومی با تأکید بر ارزش‌های اسلامی، فرهنگی و اخلاقی طراحی شود تا وضعیت قدرت سایبری ایران به‌صورت دقیق‌تر ارزیابی گردد.
در جمع بندی این گزارش هم ذکر شده که قدرت سایبری، به‌عنوان مهم‌ترین ابزارهای قدرت ملی در قرن بیست‌ویکم، فرصت‌های بی‌نظیری برای ارتقای جایگاه جهانی، تقویت امنیت ملی و توسعه اقتصادی فراهم می‌کند. ایران، با توجه به ظرفیت‌های انسانی، جغرافیایی و فرهنگی خود می‌تواند به قدرتی تأثیرگذار در فضای سایبری تبدیل شود. طراحی استراتژی ملی با تأکید بر زیرساخت‌های بومی و دیپلماسی سایبری، از مهم‌ترین اقدام‌های پیشنهادی است. تأکید مقام معظم رهبری بر دستیابی به قدرت سایبری جهانی، مسئولیت سیاستگذاران را برای برنامه‌ریزی دقیق و بهره‌گیری از این ظرفیت مضاعف می‌کند.
